ROZUMIENIE CZYTANEGO TEKSTU

    Czytanie ze zrozumieniem jest podstawową umiejętnością intelektualną współczesnego człowieka. Mimo rozwoju technicznych środków masowego przekazu, czytanie wydaje się niezastąpionym sposobem zdobywania informacji. Czytanie jest niewątpliwie nieodzownym czynnikiem umożliwiającym odpowiednie przystosowanie do współczesnych warunków życia. Niewiele jest takich dziedzin, które nie wymagałyby umiejętności czytania.
    Czytać można po to, aby zaspokoić swoje potrzeby, aby uzupełnić i poszerzyć swoją dotychczasowa wiedzę, aby znaleźć sposób na rozwiązanie życiowego problemu, wykonać zadanie w oparciu o zamieszczoną instrukcję, a także w celu wypełnienia czasu przeznaczonego na wypoczynek. Często motywacja wypływająca z zainteresowań staje się bodźcem do dalszego czytania.
    Jednakże prowadzone w ostatnich latach badania OBOP-u donoszą, że gwałtownie spada liczba osób czytających nie tylko literaturę, ale jakąkolwiek prasę.
    Niepokojące wydają się również wyniki badań stanu umiejętności czytania (w klasach początkowych np. Puślecki W. 1983, Patrzałek T. 1988, Plenkiewicz M. 1988, Bałachowicz J. 1988), które dowodzą iż efektywność kształtowania tej umiejętności jest w naszym systemie szkolnym niezadowalająca. Rzeczywistość dotycząca problematyki czytania skłania zatem do refleksji.

1. ISTOTA I ROZWÓJ CZYTANIA

    W literaturze naukowej definicji czytania jest wiele. Wszystkie podkreślają psychofizyczną stronę tego zjawiska.
    H. Radlińska określa czytanie jako "sztukę rozumienia treści wyrażonej za pomocą znaków" (Walentynowicz M. 1970, s. 8 ), a J. Pieter uważa, że czytanie to "czynność rozpoznawania znaków pisarskich i głośne lub ciche ich wyrażanie", jak też "rozumienie myśli zawartych w czytanym tekście" (Pieter J. 1967, s.17).
    Czytanie jest działalnością wieloczynnościową. Zaczyna się w chwili reakcji na bodźce wizualne, wywołane napisami lub wydrukowanymi wyrazami. Jednakże w akcie czytania współdziałają (mniej lub bardziej zgrane ze sobą) co najmniej cztery wzajemnie po sobie następujące procesy: wrażenia zmysłowe, percepcja, zrozumienie i zastosowanie (Malmquist E. 1982,s.24-25).
    Przypomina to w pewnym stopniu rozwiązywanie zadania, gdzie największe znaczenie ma myślenie. W pełnym znaczeniu tego słowa, czytanie jest procesem twórczym. Tak więc nie każdy czytelnik znajduje na zadrukowanej stronicy dokładnie to samo i często nie jest to zgodne z tym, co autor miał na myśli - lecz stanowi w pewnym stopniu osobiste przetworzenie dokonane przez czytelnika (Tinker M. A. 1980, s.15-16).
    Narodowy Komitet do spraw Czytelnictwa przy Towarzystwie Badań nad Kształceniem w Stanach Zjednoczonych uznał, że postępy w czytaniu wiążą się ściśle z rozwojem. Wyróżniono 6 etapów rozwoju umiejętności czytania (Tinker M. A. 1980, s. 31):

etap poprzedzający naukę czytania, który trwa do rozpoczęcia kl. I ;
etap początkowego czytania - kl. I ;
początkowy etap samodzielnego czytania - kl. II ;
etap przejściowy - kl. III i początki kl. IV ;
etap średniej i niskiej dojrzałości - kl. IV - VI ;
etapy zaawansowanego czytania - kl. VII i dzieci po jej ukończeniu.

    Kształtowanie u dziecka umiejętności czytania, począwszy już od wieku przedszkolnego, poprzez stopniowe rozpoznawanie słów, wzbogacanie słownictwa i pojęć oraz kształcenie zdolności rozumienia myśli, umożliwia osiągnięcie dojrzałości czytelniczej, która pozwala czytelnikowi interpretować i wartościować znaczenie czytanego tekstu. Ważne jest przy tym osiągnięcie biegłości w czytaniu. Bywa, że nie każdemu udaje się osiągnąć etap zaawansowanego czytania. O stopniu dojrzałości czytania decyduje bowiem wiele czynników, a m. in. rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny czytelnika.
    Dziecko stosunkowo wcześnie, bo przed 3 r. ż. Przejawia zdolność rozpoznawania liter i składania z nich słów. Jest to przeważnie uwarunkowane wrodzonymi czynnikami umożliwiającymi dziecku dość swobodne operowanie spostrzeganymi wzorami graficznymi. Najczęściej zainteresowanie dziecka układami liter jest spontaniczne. Umiejętność czytania nabywana jest w sposób naturalny, wraz z rozwojem psychofizycznym dziecka.
    Początkowa nauka czytania w klasie I może sprawiać dzieciom radość i budzić zainteresowanie. Najistotniejszym czynnikiem jest tu wytworzenie, a następnie rozwijanie motywacji do czytania. Dziecko musi odczuć i poznać, że jest to umiejętność bardzo potrzebna, ułatwia człowiekowi porozumiewanie się, uzyskanie koniecznych informacji, sprawia radość z samodzielnego czytania instrukcji, poleceń, książek, czasopism itp. Wiąże się z tym kierowanie procesem kształtowania umiejętności czytania, aby już w pierwszych etapach nauki, dziecko rozumiało sens czytanego wyrazu, zdania, a później dłuższego tekstu.

2. PODSTAWY FIZJOLOGICZNE PROCESU CZYTANIA

W prawidłowo przebiegającym procesie czytania, gałka oczna wykonuje ruchy od lewej strony do prawej , poruszając się nieregularnymi lub regularnymi "skokami". Oczy kilkakrotnie zatrzymują się, a owe postoje zostały nazwane fiksacjami oka ( przerwami fiksacyjnymi). Ruch oka od jednej fiksacji do następnej jest nagłym drgnięciem i nazwany został ruchem migotania. Szybkość tych ruchów jest tak duża, że uniemożliwia normalne widzenie. Jest ono możliwe tylko w momencie fiksacji oka. Przeciętnie około 90-95% czasu przypada na fiksację, a zatem oczy dość długo pozostają w bezruchu.
W momencie fiksacji oko nie obejmuje punktu, lecz pewien obszar. Wzrok obejmuje pewną grupę znaków po obu stronach miejsca fiksacji, co stanowi tzw. pole widzenia. Obszar ten rozciąga się na przestrzeni 7-10 znaków drukarskich. Czytelnik z dobrze wykształconą umiejętnością czytania zwraca również uwagę na tekst w obszarze peryferyjnym, znajdującym się na prawo od obszaru fiksacji (Tinker M.A.,1980,s. 78-150).

3. ISTOTA ROZUMIENIA TEKSTU

    Dopiero w latach trzydziestych naszego stulecia zaczęto upowszechniać pogląd, że rozumienie jest celem czytania. Wcześniej postępy dziecka oceniano na podstawie umiejętności czytania głośnego, nie troszcząc się o to, czy dziecko rozumie przeczytany tekst (Bałachowicz J. 1988, s.17-22).
    Z punktu widzenia współczesnej dydaktyki podstawę czytania stanowi opanowanie takich mechanicznych nawyków, jak spostrzeganie od lewej strony do prawej, przenoszenie wzroku z końca jednego wiersza do początku następnego, rozpoznawanie słów. Nawyki te muszą się zautomatyzować tak, aby czytelnik mógł skupić całą uwagę na rozumieniu i interpretacji tekstu (Tinker M. A. 1980, s.60-64).
    W szkole dziecko poznaje teksty popularnonaukowe i literackie. Teksty popularnonaukowe pełnią przede wszystkim funkcję poznawczą: zawierają informacje, tj. pewną wiedzę o świecie. Rzeczywistość jest tu opisana wprost, a zatem czytelnik nie musi poszukiwać sensu dodatkowego.
    "Teksty literackie pełnią funkcję przede wszystkim etyczną. Opisane zdarzenia nie odnoszą się wprost do obiektywnej rzeczywistości - jest to fikcyjny świat. Sposób opisania fikcji, dobór słownictwa, użyte środki wyrazu służą przedstawieniu przeżyć, poglądów i ocen prezentowanych przez autora. Ogół poglądów i ocen autora wypowiedzianych w utworze nazywany jest zawartością ideową utworu. Poznanie idei utworu często wymaga wnikania w treść, odczytywania tego, co nie jest dane wprost słowami tekstu. W tekstach literackich komunikat może być przekazany w sposób bezpośredni i w sposób pośredni, czyli w różnych warstwach treści" (Bałachowicz J. 1988, s.20).
    Wielu autorów wskazuje konieczność uzupełnienia terminu "rozumienie czytanego tekstu" bardziej zróżnicowanymi określeniami. Często mówi się o "hierarchicznych" stopniach umiejętności czytania, np. rozumienie dosłowne, interpretacja oraz czytanie krytyczne (Malmquist E.,1980,s.30).

BIBLIOGRAFIA

Bałachowicz J.: Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem. WSiP, Warszawa 1988.
Malmquist E.: Nauka czytania w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 1982.
Pieter J.: Czytanie a lektura. Wydawnictwo "Śląsk", Katowice 1967.
Plenkiewicz M. L.: Krytyczno - twórcza rola ucznia w procesie czytania. "Życie Szkoły" nr 8, 1996.
Tinker M. A.: Podstawy efektywnego czytania. PWN, Warszawa 1980.
Wajda A.: Metodyka i organizacja czytelnictwa. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1979.
Walentynowicz M.: Podstawy czytelnictwa powszechnego. Ossolineum, Wrocław 1970.
Więckowski R.: Początkowa nauka czytania, jego istota, podstawowe metody. "Wychowanie w przedszkolu" 1976 nr 12.
Wygotski L.S.: Myślenie i mowa . PWN, Warszawa 1989.

LIDIA POZORSKA Szkoła Podstawowa nr 1 w Czersku